Deel 4: Van crisis naar gedragssturing

Gedragssturing: hoe jouw gedrag straks je toegang bepaalt

Sinds 2020 zijn we in Europa getuige van een samenhangende reeks crises: eerst de pandemie, daarna oorlog, energieonzekerheid, digitale dreigingen en nu geopolitieke escalaties in het Midden-Oosten. Elke crisis legitimeert nieuwe beleidslagen die niet alleen beschermen maar ook leiden tot steeds meer gedragssturing. Vaak gebeurt dit buiten het zicht van burgers en parlementen.

In dit vierde deel van mijn serie “Van crisis naar controle” laat ik zien hoe technologie, beleid en internationale afspraken samensmelten tot een systeem waarin gedragssturing bepaalt wie toegang krijgt tot basisvoorzieningen.

Gedragssturing via technologie en internationale afspraken

Technologie fungeert steeds vaker als instrument om gewenst gedrag te stimuleren of beperkingen op te leggen. De Europese digitale identiteit (eIDAS 2.0) en de ontwikkeling van de digitale euro (CBDC) spelen daarin een sleutelrol.

De Europese digitale identiteit vormt een belangrijke schakel in de digitalisering van toegang tot publieke en private diensten. Vanaf 2026 zijn alle EU-lidstaten verplicht om burgers een digitale wallet aan te bieden waarmee zij zich online kunnen identificeren bij overheidsinstanties, zorgverleners, banken, vervoersdiensten en onderwijsinstellingen. Het gebruik van de e-ID is formeel vrijwillig: niemand mag worden uitgesloten wanneer men ervoor kiest deze niet te gebruiken.

De ervaringen tijdens de coronapandemie maken duidelijk hoe snel zulke mechanismen kunnen ontstaan.

Toch bouwt de infrastructuur hiermee feitelijk een systeem waarin je toegang steeds makkelijker via deze identiteit verloopt. Daarmee ontstaat het risico dat er op termijn sprake zal zijn van ‘drang’ om de e-ID toch te gebruiken, zonder dat dit wettelijk als dwang wordt geclassificeerd. De ervaringen tijdens de coronapandemie maken duidelijk hoe snel zulke mechanismen kunnen ontstaan. Waar het coronatoegangsbewijs aanvankelijk vrijwillig leek, bleek in de praktijk dat deelname aan werk, horeca en reizen zonder dit bewijs feitelijk onmogelijk werd. Het is deze sluipende druk waarvoor in de context van eIDAS 2.0 terecht wordt gewaarschuwd.

Ook de digitale euro bevindt zich momenteel in ontwikkeling. Volgens de Europese Centrale Bank zal deze digitale munt niet programmeerbaar zijn; er worden dus geen beperkingen opgelegd op waar je het geld aan kunt besteden. Wel wordt binnen de EU en de ECB besproken om houdlimieten in te stellen, bijvoorbeeld tussen €3.000 en €4.000 per persoon. Het doel hiervan is om te voorkomen dat grote bedragen massaal worden verplaatst van commerciële bankrekeningen naar de digitale euro, waardoor de stabiliteit van het bancaire systeem onder druk zou komen. In hoeverre zulke limieten in de praktijk gedragssturende effecten zullen hebben, hangt af van de uiteindelijke invulling van het beleid.

CO₂-tracking: feiten en risico’s

Banken zoals ING bieden inmiddels modules waarmee klanten hun CO₂-uitstoot per transactie kunnen inzien, zoals het “Footprint Insight” programma, ontwikkeld met Cogo. Ook andere banken in Europa ontwikkelen vergelijkbare toepassingen. Daarnaast worden grote bedrijven wettelijk verplicht om hun emissieprofielen steeds gedetailleerder te rapporteren.

Wetenschappelijk onderzoek bevestigt dat digitale technologieën, zoals slimme meters, gamificatie en CO₂-tracking, effectief zijn in het beïnvloeden van consumentengedrag. Een recente systematische mapping van 37 studies laat zien dat dergelijke interventies leiden tot verminderd energie- en waterverbruik en verhoogde milieubewustheid. Tot nu toe worden deze toepassingen vrijwillig ingezet. Tegelijkertijd tonen deze onderzoeken aan hoe krachtig deze technieken kunnen worden als ze beleidsmatig verplicht worden gesteld. Daarmee ontstaat het risico dat in de toekomst een CO₂-profiel bepalend wordt voor toegang tot bepaalde diensten, reizen of consumptiegoederen.

NAVO-resilience en pandemische paraatheid

Sinds de NAVO-top in Vilnius in juli 2023 zijn de zogenaamde ‘resilience objectives’ een centrale leidraad geworden voor de nationale crisisparaatheid van lidstaten. Deze doelen zijn juridisch niet bindend, maar wel politiek bindend voor Nederland. De Kamer werd hierover slechts vertrouwelijk geïnformeerd, zonder voorafgaande stemming. De inhoud van de doelstellingen is geclassificeerd. Tegelijk stelt het kabinet dat deze NAVO-doelen, samen met Europese beleidslijnen, het nationale raamwerk vormen voor crisisbeleid en weerbaarheid.

De Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) heeft hierin een regierol gekregen over ministeries als Justitie, Defensie en Volksgezondheid. In de praktijk betekent dit dat nationale gezondheid en pandemische paraatheid nu direct worden afgestemd op NAVO-doelstellingen.

Deze lijn sluit naadloos aan op het WHO-pandemieverdrag, dat in mei 2025 is aangenomen. Hierdoor krijgt de WHO bij een toekomstige pandemie bevoegdheden om verregaande maatregelen op te leggen, inclusief quarantaineregels of vaccinatie-eisen, mogelijk zonder dat nationale parlementen daar nog vooraf toestemming voor moeten geven.

Zie ook: Kamervragen Van Houwelingen (FVD) – NAVO-verplichtingen en pandemische paraatheid.

Politiek maakt gebruik van crisisscenario’s

Net als tijdens de coronacrisis zien we ook nu weer hoe crisiscampagnes worden ingezet om beleidsverschuivingen te legitimeren. In aanloop naar de NAVO-top in Nederland werd de Russische dreiging sterk opgevoerd. Journalist Arno Wellens liet in zijn analyse overtuigend zien dat het verhogen van het defensiebudget naar vijf procent van het BBP financieel en organisatorisch niet realistisch is. Ondanks de feitelijke overmacht van de NAVO wordt toch een retoriek gevoerd van chronisch gevaar, waardoor extra militaire uitgaven zonder stevig parlementair debat worden geaccepteerd.

Contant geld steeds zeldzamer

Sinds 2026 geldt in Nederland een verbod op contante betalingen boven de €3.000 bij beroepsmatige handelaren (Betaalvereniging Nederland). In de praktijk worden daarnaast op steeds meer plekken kleinere beperkingen ingesteld. Zo geldt bij tankstations aan de buitenpomp vaak een limiet van €200 per transactie. Ook accepteren steeds meer supermarkten en winkels voor hogere bedragen uitsluitend pinbetalingen, en in het openbaar vervoer is betalen met contant geld inmiddels vrijwel onmogelijk geworden door de invoering van OVpay. Gemeenteloketten en belastingdiensten sturen actief op digitale betaling, waarbij contant geld steeds vaker uitgesloten wordt. Deze maatregelen worden gepresenteerd als bescherming tegen criminaliteit en het voorkomen van financiële paniek, maar beperken structureel de mogelijkheid om anoniem of buiten het bancaire systeem te betalen.

Hoe crisisdenken permanente gedragssturing legitimeert

Sinds de aanslagen van 9/11 heeft de VS wereldwijd een veiligheidsarchitectuur opgebouwd die tot op de dag van vandaag wordt ingezet. Europese landen raken hierin steeds verder verweven. Wat ooit werd opgezet voor gezondheids- en terrorismebestrijding, is inmiddels breder toegepast in binnenlandse en geopolitieke politiek. Deze permanente crisislogica rechtvaardigt telkens nieuwe lagen van monitoring, gedragsbeïnvloeding en beperking van burgerrechten, in naam van veiligheid.

De recente militaire escalatie tussen de VS en Iran laat opnieuw zien hoe snel bestaande structuren worden geactiveerd zodra een dreiging ontstaat. Wat bedoeld was als bescherming, ontwikkelt zich tot een mechanisme dat gedrag structureel beïnvloedt en controle legitimeert, ook buiten directe oorlogssituaties.

Wie bepaalt straks jouw toegang tot basisrechten en vrijheden?

Langzaam maar zeker groeit er in Europa een systeem waarin instellingen als NAVO, EU, WHO, banken en Big Tech steeds meer bepalen wat burgers kunnen en mogen. De toegang tot mobiliteit, bankzaken, zorg en zelfs consumptie wordt in toenemende mate afhankelijk van gedrag, profielen en centrale richtlijnen. Deze ontwikkeling wordt grotendeels buiten het zicht en zonder expliciete toestemming van het electoraat doorgevoerd.

Blijf waakzaam: jouw vrijheid is hun grootste angst

JD Vance verwoordde het scherp: “De grootste dreiging komt niet van buitenaf, maar van binnenuit, van instellingen die bang zijn voor hun eigen burgers.” Tegelijkertijd is het ironisch dat juist de VS op meerdere fronten actief betrokken is bij proxy-oorlogen, zoals in Oekraïne. Zonder Amerikaanse steun zou Oekraïne de oorlog tegen Rusland niet kunnen voortzetten; de EU kan dat militair en financieel niet alleen dragen. Ook steunen de VS en de EU het Israëlische beleid. Democratische principes worden dus regelmatig als retoriek gebruikt, terwijl internationale interventies en militaire betrokkenheid wereldwijd toenemen.

In een samenleving waarin gedrag en toegang steeds sterker met elkaar verweven raken, wordt het voor burgers belangrijker dan ooit om waakzaam te blijven. Kritisch denken, onafhankelijk informeren en het eisen van transparantie blijven noodzakelijk. De toegang tot basisrechten en vrijheden mag nooit een uitruil worden voor gehoorzaamheid.

Deel 5: De rol van media en politiek in de normalisering van controle

Elke crisis rechtvaardigt nieuwe regels. Maar hoe ontstaat bij het publiek het gevoel van urgentie dat zulke maatregelen ‘nodig’ zijn of zelfs onvermijdelijk lijken?

In Deel 5 van deze reeks duiken we in de mechanismen van framing en beeldvorming. We laten zien hoe media, politiek en internationale netwerken bewust crisisnarratieven versterken en inzetten om publieke steun te creëren voor vergaande controlemaatregelen. Van angstretoriek tot morele verplichting: hoe wordt ons gedrag gestuurd, nog voordat de formele regels ingaan?

Lees verder in Deel 5: De rol van media en politiek in de normalisering van controle.

Bronnen